Η ικαριώτικη λαλιά , χοροί και τραγούδια

Η Ικαρία ή Ιχθυόεσσα, Ανεμόεσσα, Δολίχη, Μάκρης κλπ., όπως λεγόταν παλαιότερα, διεκδικεί τον θεό Διόνυσο, όπως τα περισσότερα νησιά του Αιγαίου και τα παράλια της Μικράς Ασίας. Πολλές αρχαίες ονομασίες σ' ολόκληρο το νησί, που υπάρχουν ακόμη και σήμερα (Νύσσες, Ερίφη, Κοσκινάς, Περίχου, Καταβασίδι κλπ.) ταυτίζονται με ονομασίες τόσο του ίδιου του θεού ή των τροφών του ή και με τις λατρείες του (Μάκρης ονόμαζαν μία από τις τροφούς του). Σύμφωνα με στοιχεία του ικαριώτη ιστορικού και αρχαιολόγου Θεμιστοκλή Κατσαρού, κοντά στην αρχαία πόλη Δράκανο υπάρχει σπήλαιο που τα ευρήματά του πείθουν ότι λατρευόταν ο Διόνυσος. Επίσης η Οινόη, μια από τις αρχαιότερες πόλεις της Ικαρίας (ο σημερινός Κάμπος) θεωρείται ο τόπος παραγωγής του οίνου.

Αυτό το νησί γέννησε ένα λαό ατόφιο και ανόθευτο με πλούτο λαϊκής δημιουργίας. Οι ξένοι δε περιηγητές πριν από τον 17ο αιώνα έλεγαν ότι "...δεντους λείπει τίποτε. Είναι οι φτωχότεροι αλλά και οι ευτυχέστεροι σ' όλο το Αιγαίο. Η περιουσία τους είναι ελάχιστη αλλά η ελευθερία τους και η ασφάλειά τους μεγάλη...". Ο λαός του έπλασε τα ακριτικά τραγούδια, τις παραλογές, τα δίστιχα της αγάπης, της ξενιτιάς, της θάλασσας, τα σατιρικά, τα επιτραπέζια που υμνούν το κρασί, τις περίφημες ικαριώτικες ρίβες ή ρίμες όπου ο δημιουργός τους καταγράφει με ποιητικό τρόπο τα πραγματικά ιστορικά και κοινωνικά γεγονότα κλπ. Ο Αλέξης Πουλιανός, λαογράφος από την Ικαρία που δεν ζει πια, εκτός από τις άλλες λαογραφικές του εργασίες, κατέγραψε αυτά τα δημιουργήματα της λαϊκής ψυχής. Μερικά δίστιχα από το βιβλίο του: "Λαϊκά τραγούδια της Ικαρίας":
Τα βάσανά μου είναι πολλά σαν του γιαλού την άμμο
μα σαμ μου τ' άστειλε ο Θεός ίντα μπορώ να κάμω;
Ιντα λαότογ κείνο δα, ο ξένος με την ξένην 
να σμίγουνται να γένουνται φίλοι εμπιστεμμένοι. 

Τι σού' καμα κι ηρνήστης με, τι σού 'πα κι ήφικές με
τι σου παραπονέθηκα κι απολλησμόνησές με;"

Απόψε γάμος γίντεται, απόψε νυφφοστόλι
απόψε αποχωρίζεται η μάνα με την κόρη.
Σειστήτε στύλοι του σπιτιού, σειστήτε λυγιστήτε
Τη γκόρημ' που σας φέραμε να την υποδεχτήτε.
Ηννοίξαν οι εφτά ουρανοί κι ηβγήκαν οι αγγέλοι
και στεφανώσαν το γαμπρό μμε το εξέν των χέριν.

 

Η ικαριώτικη λαλιά είναι μια απόδειξη ότι το νησί αποτελεί μια συνέχεια της ελληνικής φυλής. Η αρχαία ελληνική λαλιά ή ιωνική διάλεκτος συνεχίζει να μιλιέται ακόμη και σήμερα στα χείλια των Ικαριωτών. "Εώρακας", αίγα", "ήδωκαν", "αεικοθάνατον", "κείτομαι", "περατώνω" κλπ. Σύμφωνα με τον ικαριώτη λογοτέχνη Ν. Καστανιά "...Η γλώσσα είναι το κυριότερο στοιχείο στη ζωντανή αλυσίδα των μικρών ή μεγάλων περιστατικών που συνθέτουν την κάθε μέρα του Ικαριώτη, και το πιο φυσικό είναι να δέχεται τις ξένες επιρροές. Παρ' όλα αυτά εξακολουθεί να υπάρχει, ιδιαίτερα στη βορειοδυτική περιοχή του νησιού, οπού εκεί πια δεν υπάρχει καμιά αμφισβήτηση για την προέλευση της ικαριακής γλώσσας. Οι κάτοικοι συνδιαλέγονται μεταξύ τους χωρίς να υποπτεύονται τον γλωσσικό πλούτο τους. Η γραία (γραί) γριά, ο γέρων, το πινάκι (πιάτο), το ερίφι (μικρό κατσίκι) η αχχυλιά (η στάχτη), το καλόβρωτον (καλοφάγωτο), ο απτός (ψυτός), το ρασκόν (ορεσείβιο, άγριο κατσίκι) είναι λέξεις που συναντούνται στην καθημερινή φράση τους, κληρονομιά των προγόνων τους".

Ο Ικαριώτικος, τοπικός κυκλικός χορός της Ικαρίας, με την πλούσια μελωδία του και τον χαρακτηριστικό ρυθμό του, παίζεται και χορεύεται ανόθευτος σ' όλη την Ικαρία με μικρές παραλλαγές από περιοχή σε περιοχή. Δετός (με σταυρωτά χέρια, όπως έλεγαν και μας λένε οι παλαιότεροι) με βήματα ήρεμα και συρστά εκφράζοντας την εσωτερική ηρεμία του ανθρώπου και την ομορφιά του νησιώτικου τοπίου. Τα δίστιχα που συνοδεύουν τον χορό είναι ανάλογα με την περίσταση, γάμος, απόκριες, πανηγύρια, βαφτίσια κλπ. Ορισμένα έχουν διασωθεί από τον αείμνηστο Σίμωνα Καρά που τα κατέγραψε επί τόπου.
- Αϊ να πά(μ)εν, συμπεθέρα, στο γιαλόν (γ)και στον Αθέρα
στο γιαλό θα να βραχούμε, στο βουνό θε να χαθούμε
- Δώσ' του πέρα, δώσ' του πέρα, δώσ' του φουστανιού σου αέρα
δώσ' του, δώσ' του να πρυμίσει κι ο χορός να νοστιμίσει.
- Βρέχει, βρέχει και χιονίζει κι ο παπάς εσπερινίζει
και η κάτα μα(γ)ειρεύγει και ο ποντικός χορεύγει.
(Αθέρας = βουνό της Ικαρίας, κάτα = γάτα)

Πηδηχτός Ικαριώτικος με χέρια στους ώμους, οργανικός και ζωηρός, αλλού λιγότερο κι αλλού περισσότερο πηδηχτός, με διάφορες ονομασίες των γερόντων: ο κουνιστός, ο αμολιτός (δηλαδή ένας-ένας από τον κάβο, αφού προηγουμένως κάμει τα τσαλίμια του θα πάει στο τέλος του κύκλου), ο σκυφτός (με πολλά κτυπήματα στα πόδια και το σώμα συχνά γέρνει από τη μέση και πάνω χορεύοντας, πιθανώς από τα χαμηλοτάβανα δωμάτια - κατώγια - όπου γινόταν οι διασκεδάσεις επί Τουρκοκρατίας), ο περαμερίτικος ή τσαμούρικος (από την περιοχή που παιζόταν και χορεύοταν, την Πέρα Μεριά στην κεντρική Ικαρία όπου τον διατήρησε ο αείμνηστος δεξιοτέχνης οργανοπαίχτης Σταμάτης Βαζούγιος, με χαρακτηριστικό τα πολλά τσαλίμια και γονατίσματα).

Η λύρα, το πιδάβλι (φλογέρα), ή τσαμπούνα (τσαμπουνοφυλάκα τη λέμε στην Ικαρία) το πανάρχαιο αυτό όργανο που το έφτιαχναν με δέρμα κατσικιού, το κόσκινο (που το έφτιαχναν βάζοντάς του και δέρμα ζώου με τις τρίχες στη βάση του) και αργότερα το βιολί και το λαούτο. Ολα αυτά μαζί με τον "πράμνιο οίνο" (Πράμνος = το σημερινό βουνό Αθέρας) αποτελούσαν την κινητήρια δύναμη του κεφιού και του γλεντιού και οι ικαριώτικοι χοροί, οι σούστες, οι μπάλλοι (συρτοί) και οι καρσιλαμάδες έδιναν τη θέση τους σε χορούς που σπάνια χορεύονται σήμερα και σε τραγούδια καθιστικά όπως ο ύμνος του αμπελιού (αμπελοκουτσούρα) που έχει καταγράψει ο κος Δημήτρης Θέμελης, καθηγητής μουσικολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (επίσης Ικαριώτης):
...Αμπέλι μου στραβόραδο, παλιά καταβολάδα 
κρασάκι μπου σε έπινα ούλην την εβδομάδα...

Ο αντικριστός χορός "Αράπης", με βηματισμούς κωμικούς: 
-Χόρευγε αράπη, βρε παλιομυξιάρη
θέλεις και γυναίκα, θα σου δώκω δέκα.
-Δε χορεύγω, αφέντη, θέλω και παπούτσια
θέλω και ζωνάρι, θέλω και μια νέα νά 'ρτει να με πάρει...

Ο χορός των γριάδων:
-Ασπροκούτελα κορίτσα που κρατάτε το χορό
μήπως είδατε γριάδες να περνάνε από 'δώ;

Ο χορός Σάκα-σάκα χορεύεται με μαντίλια που τα περνούν οι χορευτές ανάμεσα από τα πόδια τους και τα κρατούν χορεύοντας:
...Ο γέρος, ο γέρος, ο γέρος ο καημένος, ο παραπονεμένος
εκλέψαν του τη βούργιαν του, πού 'χεν τον παστρουμάν του
πού 'τρεφεν τη γυναίκαν του, πού 'τρεφεν τα παιδιά του...
(βούργια = σακί καμωμένο από δέρμα κατσικιού)
Οι διονυσιακές κινήσεις του χορού ίσως και να είναι απομεινάρια των αρχαίων διονυσιακών τελετουργικών χορών.

Χρυσούλα Φραδέλου-Κόκκορη
Υπεύθυνη του χορευτικού συγκροτήματος των τοπικών συλλόγων Ικαρίας